Mohammad Javad Mirzabeigi

مقدمه
اول ذي الحجه سالروز ازدواج مبارك امير المؤمنين علي علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است. آغاز اين زندگي مشترك در خانه اي ساده؛ اما پر از نور و مهر بود. ياد خدا چلچراغ خانة آنان بود و غير از جلب رضايت حق خواستة ديگري آنها را به خود مشغول نكرد. حضرت زهرا علیها السلام رازدار و كفو علي علیه السلام بود و علي علیه السلام پناهگاه و تكيه گاه فاطمه علیها السلام . اين خانوادة ساده و بي آلايش براي جهانيان ماية بركت شد و زيباترين گلهاي وجود در همان خانه پرورش يافت.
امام خميني قدس سرّه در توصيف اين خانه مي فرمايد:
«يك كوخ چهار ـ پنج نفري در صدر اسلام داشته ايم و آن كوخ فاطمه علیها السلام است، بركات اين كوخ چند نفري آن قدر زياد است كه عالم را از نورانيت پر كرده است، كوخ نشينان اين كوخ محقّر در مراتب معنوي آن قدر بالا بودند كه دست ملكوتيها هم به آ نها نمي رسد. جنبه هاي تربيتي اين كوخ آن قدر والا بوده است كه همة بركات بلاد مسلمين، خصوصاً در مثل بلاد ما، همه از بركات آنها است.»¹
به همين مناسبت بنا داريم در طي سلسله مباحث و مقالاتي به موضوع نظام خانواده در اسلام بپردازيم، بدان اميد كه با الهام گرفتن از مباني نوراني قرآن و عترت خانواده اي موفق داشته و يا تشكيل بدهيم.

خانواده و اسلام
خانواده نخستين نهاد اجتماعي است كه در زندگي جمعي انسان شكل گرفته و مهم ترين نقش را در توسعه و رشد مراحل حيات بشر در امتداد تاريخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تا فرجام زندگي، نسبت به ساير نهادهاي اجتماعي از ارزش و اهميت خاصي برخوردار بوده و خواهد بود. تأثير خانواده بر رشد، تعالي و شكوفايي افراد و جامعه به حدّي است كه هيچ انديشمندي آن را انكار نمي كند، از اين رو تمام صاحب نظران علوم انساني از ابتداي تاريخ دربارة خانواده توصيه هايي داشته اند.
اديان الهي نيز به جهت نقش مهم خانواده در اخلاق و معنويت انسانها، در اين زمينه آموزه هاي مهمي ارائه كرده اند و در همين راستا آخرين دين الهي؛ يعني اسلام، خانواده را از مهم ترين و ا ساسي ترين واحدهاي اجتماعي مي داند. كه بناي آن بر اُلفت، همدلي و خوشي استوار گشته و اين بنا محبوب ترين بناها در پيشگاه خداوند است كه روابط آن بر مودّت و رحمت پايه گذاري شده؛ لذا نهاد خانواده از منظر اسلام، داراي حيات و قداست ويژه اي است كه قابل قياس با هيچ نهاد اجتماعي ديگري نيست.
پيامبر صلی الله علیه و آله مي فرمايد: «مَا بُنِيَ بِنَاءٌ فِي الْإِسْلَامِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ التَّزْوِيج ؛² در اسلام بنيادي نهاده نشده است كه نزد خدا از ازدواج محبوب تر باشد.»
منابع اسلامي به اين نكته تأكيد مي ورزند كه تشكيل خانواده، زمينه ساز رشد و كمال است و عزوبت، زمينه ساز انحطاط و عقب ماندگي. از پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است: «رَكْعَتَانِ يُصَلِّيهِمَا مُتَزَوِّجٌ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ عَزَبٍ يَقُومُ لَيْلَهُ وَ يَصُومُ نَهَارَهُ؛³ دو ركعت نمازي كه مرد متأهل مي خواند، برتر از (عمل) مرد مجردي است كه شبش را به عبادت و روزش را به روزه داري مي گذراند.»
با توجه به متون ديني، عمده آثاري را كه خانوادة سالم مي تواند در رشد و ارتقاي اعضا و پويايي جامعه ايفا كند، مي توان چنين بر شمرد:
1. خانواده، بهترين پايگاه تلاقي ويژگيهاي مكمل زن و مرد است، و اين پيوند مي تواند تعادل روحي و رواني را براي كليّة اعضا به ارمغان آورد و اين بهترين راه كسب توشه براي پيمودن مسير كمال است.
2. ارضاي صحيح قواي جنسي در خانواده، علاوه بر اينكه زمينه ساز سلامت جسم و روان است، سلامت اجتماعي و مصونيتهاي اخلاقي جامعه را نيز در پي دارد.
3. خانواده بهترين محيط براي شكل گيري شخصيت فرزند است، و در انتقال ارزشهاي اخلاقي بيشترين نقش را ايفا مي كند و زمينه ساز سلامت اخلاقي نسل آينده است.
4. خانواده بهترين محل براي بروز استعدادهاي زن و مرد، و تربيت فرزند و كار آمد نمودن اعضا و بهترين خدمتي است كه خانواده به جامعه ارائه مي كند.

هدف از تشكيل خانواده
از نگاه قرآن و روايات، تشكيل خانواده داراي حكمتها و دلايل متنوع رواني، اخلاقي، اجتماعي و ديني است و اين علل در واقع، اصول و پايه هاي تأكيد اسلام بر تشكيل خانواده و ضرورت تقويت و تحكيم اين نهاد شمرده مي شود كه در اين مجال به چند نمونه از آنها اشاراتي مي رود:
1. امنيت و آرامش: نخستين و اساسي ترين حكمتي كه قرآن مجيد با صراحت بدان مي پردازد، رسيدن انسان به آرامش روحي و رواني در پرتو تشكيل خانواده است:
«وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛⁴«از نشانه هاي او اين است كه از (جنس) خودتان همسراني براي شما آفريد تا در كنارشان آرام گيريد و ميانتان دوستي و مهر نهاد. براستي كه در اين (نعمت) براي مردمي كه مي انديشند، قطعاً نشانه هايي است.»
در واقع آرامش و مودّت، جان ماية تحكيم پيوند خانوادگي است و هر قدر اين جان مايه تقويت شود، نهاد خانواده مستحكم تر مي گردد و آرامش بيشتري بر زندگي حاكم مي شود.
از سنن آفريدگار جهان اين است كه مرد و زن را به گونه اي آفريده است كه مكمل يكديگرند و از اين رو، تا در كانون خانواده و در كنار هم قرار نگيرند، آرامش پيدا نمي كنند و به يقين سعادت زن و مرد در ا ين است كه از سنتهاي آفرينش خارج نشوند و تحت تأثير جذبه هاي سطحي و زودگذر قرار نگيرند و در پي آن گونه جاذبه اي باشند كه تمام وجود آنها را به يكديگر پيوند دهد و آنها را در اعماق جان و دل متحد سازد.
مرحوم علامه طباطبايي رحمه الله در ذيل آية فوق الذكر مي فرمايد: «هر يك از زن و مرد به دستگاه خاصي مجهز شده است، به گونه اي كه در عمل، هر يك كار ديگري را تكميل مي كند، و توليد نسل، برآيندي از مجموع آن دو است، پس هر يك از زن و مرد في نفسه ناقص و نيازمند ديگري است و از مجموع آن دو يك واحد تام به وجود مي آيد كه مي تواند توليد نسل را موجب شود، به دليل همين نقص و نيازمندي است كه هر يك از آن دو به سوي ديگر كشيده مي شود تا با پيوند با او آرامش يابد؛ زيرا هر ناقصي مشتاق كمال خويش است و هر نيازمندي به كسي يا چيزي مايل است كه نياز او را برطرف سازد.»⁵
خانواده فقط محيط آميزش جسمها نيست؛ بلكه والاتر از آن، محيط آميزش روحها و جذب باطني زن و مرد به يكديگر و پر شدن خلأ روحي هر يك به ديگري است و اين همان چيزي است كه با خلقت و آفرينش زن و مرد هماهنگ است، و آنها بدين وسيله به مرحله اي مي رسند كه خود را جداي از يكديگر نمي بينند و حتي به جرأت مي توان گفت كه علاقة هر يك از آنها به خود، عين علاقه به يكديگر و علاقة به ديگري، عين علاقه به خويش است و از اين رو است كه مولوي مي گويد:
من كيم ليلي و ليلي كيست، من

هر دو يك روحيم اندر دو بدن

و به درستي اگر چنين نباشد، عيب و نقص انسانها است كه با دور ماندن از اقتضاي آفرينش و الهام نگرفتن از وحي الهي، گرفتار دامها و تاريكيهايي شده اند كه خود مسبّب آن بوده اند.
مردي خدمت پيامبر صلی الله علیه و آله رسيد، با تعجب و شگفتي عرض كرد: «اِنَّ الرَّجُلَ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأة وَمَا رَآهَا وَمَا رَأتْهُ قَطُّ حَتَّي اِذَا ابْتَنَي بِهَا اِصْطَحَبَا وَمَا شَيءٌ اَحَبَّ اِلَيْهِمَا مِنَ الْآخَرِ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»؛⁶ چگونه است كه مردي با زني ازدواج مي كند كه هرگز پيش از آن، نه او آن زن را ديده، و نه آن زن، او را؛ اما همين كه ازدواج صورت مي گيرد و مرد بر زن وارد مي شود و همدم مي گردند، هيچ چيز براي آنها دوست داشتني تر از يكديگر نيست؟! پيامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ او (به اين بخش از آية 21 سورة روم بسنده كرد و) فرمود: خداوند ميان شما دوستي و مهر قرار داده.»
مرحوم علام طباطبايي رحمه الله درباره نقش دوستي و مودّت در خانواده مي نويسد: «خانواده يكي از بارزترين جلوه گاه هاي مودّت و رحمت است كه از يك طرف دو زوج را به يكديگر پيوند مي دهد و از طرف ديگر، موجب مي شود كه هر دو به ويژه زن، بر فرزندان خردسال خود كه در تأمين نيازهاي جسماني و حياتي خويش عاجز و ضعيف اند، مهر بورزند و به پناه دادن، نگهداري، پوشش، تغذيه و تربيت آنها اقدام كنند و اگر اين مهرورزي نبود، نسل بشر منقرض مي شد و نوع انسان هيچ گاه امكان تداوم حيات نمي يافت.»⁷
2. زن و مرد لباس يكديگرند: از نگاه قرآن، تشكيل خانواده به معناي تهية لباس تقوا از سوي پسر و دختر براي يكديگر است. در فرازي از آيات خداوند در كنار لباس و زيورهاي مادي براي تن و جسم، تقوا را به عنوان لباس و زيور روح مطرح مي فرمايد: «وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْر»؛⁸ «لباس تقوا بهترين لباسها است.»
از سوي ديگر تصريح مي فرمايد كه زن و شوهر لباس يكديگرند: «هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُن »؛⁹ «آنها لباس شما و شما لباس آنها هستيد.»
اگر اين دو آية نوراني را در كنار هم قرار دهيم، به روشني دلالت دارند كه تشكيل خانواده يكي از بارزترين مصاديق لباس تقوا است، از اين رو پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله مي فرمايند: «مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِهِ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ فِي النِّصْفِ الْبَاقِي؛¹⁰ هر كس ازدواج كند، نصف دينش را احراز كرده است، پس نصف باقي مانده را نگهداري كند.»
صاحب «تفسير تسنيم» آيت الله جوادي آملي(دام ظله) در ذيل آية فوق مي گويد: «در اين تشبيه لطيف (تشبيه همسر به لباس)، نكات تربيتي دقيقي است كه برخي از آنها بدين شرح است:

جامه یکدیگر
الف) لباس مانع از آسيب است؛ ازدواج هر چند اطفاي غريزه را به همراه دارد؛ ليكن صبغة ملكوتي آن صيانت از گناه و حراست از نگاه آلوده است. مهم ترين بهره اي كه از ازدواج نصيب همسران مي شود، صيانت گوهر دين از غارت ابليس از خارج و چپاول هوس از داخل است.
ب) لباس، عيوب انسان را مي پوشاند و آبرو را حفظ مي كند؛ زن و شوهر نيز بايد عيوب هم را بپوشانند و آبروي اجتماعي يكديگر را حفظ كنند.
ج) لباس، انسان را از گرما و سرما و.... حفظ مي كند؛ زوجين نيز بايد در حوادث تلخ و شيرين، گرم و سرد زندگي، موجبات دلگرمي هم را فراهم كنند.
د) ميان لباس و كسي كه آن را پوشيده رابطه اي تنگاتنگ و صميمي است كه بيگانه ميان آن دو راه ندارد، رابطة زوجين نيز بايد چنين باشد تا بيگانه اي به درون زندگي آنان راه نيابد كه به اسرارشان پي برده، احياناً فتنه گري كند.
هـ) اعضاي بدن با لباس در تماس است و لباس از تماس مستقيم آنها با بيرون ممانعت مي كند؛ زوجين نيز بايد در همان ارتباط صميمي زناشويي خويش تماس غريزي برقرار كنند؛ زيرا نه مي توان زن و شوهر را از داشتن تمايل جنسي برحذر داشت و نه مي توان جلوي آن را براي بيگانه بازگذارد؛ بلكه بايد غرايز را بدون تعطيل، محدود و تعديل كرد، چنان كه لباس انسان را محدود مي كند.
و) انسان پوشيدن لباس آلوده و وصله دار را خوش ندارد؛ در انتخاب همسر نيز بايد چنين دقت هايي اعمال شود.
ز) لباس ماية آرامش انسان است؛ زن و شوهر نيز موجب آرامش يكديگرند.
ح) لباس آراية انسان است، و به وي زينت مي بخشد؛ زن و شوهر نيز بايد زينت يكديگر باشند.»¹¹
3. خانواده، كمال جامعه: از جمله پيامدهاي مثبت تشكيل خانواده، آثار مطلوب و مفيد آن بر جامعة انساني است.
امام هادي علیه السلام مي فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الصِّهْرَ مَأْلَفَةً لِلْقُلُوبِ وَ نِسْبَةَ الْمَنْسُوبِ أَوْشَجَ بِهِ الْأَرْحَامَ وَ جَعَلَهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالَمِين ؛¹² خداوند وصلت (ازدواج) را ماية اُلفت دلها و پيوستگي نَسبي قرار داده و ]به واسطة آن[ رشته هاي خويشاوندي را به هم پيوست و آن را مايه مهر و محبت ساخت و در اين ]پديده[ براي مردمان، نشانه هايي از ]قدرت و رحمت[ خداوند است.»
نقش خانواده در پويايي و تحكيم جامعه انساني به اندازه اي است كه امام رضا علیه السلام ضمن خطبه اي مي فرمايد: «اگر هيچ دليل روشني از كتاب و سنت به اهميت تشكيل خانواده وجود نداشت، آثار و بركاتي كه به سبب اين امر نصيب اجتماع مي شود، تنها براي ترغيب و تشويق انسانها بر ايجاد كانون خانواده كافي بود.»¹³
4. بقاي نسل بشر: يكي از عمده تأكيدات اسلام بر تشكيل خانواده، بقاي نسل انسان است. پسر و دختري كه تشكيل خانواده مي دهند، طالب اين هستند كه با مشاهدة ثمرة وجود خويش، خود را بر مسند پرافتخار مادري و پدري بنگرند و در حقيقت فرزند، جلوة وحدت ثمرة پدر و مادر است.
قرآن كريم مي فرمايد: «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُم »؛¹⁴ «همسران شما همچون كشتزارهاي شما هستند، پس در آنها بكاريد هر چه را كه مي خواهيد.»
صاحب تفسير «تسنيم» ذيل اين آيه مي گويد: «زنان براي بقاي نوع و تكثير نسل بشر، كشتزار مردان اند. اين آيه در مقام بیان مسئله زناشويي و توليد نسل براي بقاي نوع انسان، مرد را مانند كشاورز بذرافشان و زن را چون كشتزاري مي داند كه نطفة مرد در رحم او رشد مي كند، و زن با توليد فرزند ماية بقاي نسل آدمي است. براي تأكيد بر حفظ نسل كه هدف اصيل عمل زناشويي است، واژة «حرث» در آيه تكرار شده است. هدف از آميزش جنسي كه مي تواند هر وقت و به هر گونه و در هر جا باشد، تنها لذايذ جنسي نيست؛ بلكه لذت جنسي مُزدي نقد براي تحمل زحمات طاقت فرساي توليد فرزند و پرورش او است. خداوند براي ترغيب به هدفدار كردن آميزش جنسي مي فرمايد كه از رهگذر مباشرت با زنانتان فرزندان شايسته اي براي آخرت خود بفرستيد، پس توليد مثل و بقاي نسل مهم است... .»¹⁵
پيامبر صلی الله علیه و آله در حديثي كه به اين حكمت مهم اشاره دارد، مي فرمايد: «مَا يَمْنَعُ الْمُؤْمِنَ أَنْ يَتَّخِذَ أَهْلًا لَعَلَّ اللَّهُ أَنْ يَرْزُقَهُ نَسَمَةً تُثْقِلُ الْأَرْضَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ؛¹⁶ چه چيزي مانع مي شود كه انسان مؤمن زن بگيرد؟! شايد خداوند به او فرزنداني روزي كند كه زمين را از «لا اله الا الله» سنگين كنند.»

پی نوشت:

1) صحيفه امام خمينیR، مجموعه آثار، مؤسسه تنظيم و نشر آثار، چاپ چهارم، 1385ش، ج‏‏17، ص‏373.
2) من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، شيخ صدوق، مترجم غفاري، انتشارات صدوق، بهارستان، 1368ش، ج‏‏5، ح‏4343.
3) همان، ج‏‏5، ح 4347.
4) روم / 21.
5) الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي، دار الكتب الاسلاميه، طهران، الطبعة الثمانية، 1390‏ق،‏‏ ج‏‏16، ص‏173.
6) دانشنامه قرآن و حديث، محمد محمدي ري‌شهري با همكاري جمعي از پژوهشگران، انتشارات پژوهشكده علوم و معارف، دار الحديث، قم، 1390ش، ج‏‏3، ص‏282.
7) الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي، ج‏‏16، ص‏166.
8) اعراف / 26.
9) بقره / 187.
10) بحار الانوار، علامه مجلسي، المكتبة الاسلامية، طهران، 1389ق، ج‏‏103، ص‏219، ح 14.
11) تفسير تسنيم، عبد الله، جوادي آملي، انتشارات اسراء، قم، 1385ش، ج‏‏9، ص‏462.
12) فروع كافي، محمد بن يعقوب كليني، دار الاضواء، بيروت، 1405‏ق،‏‏ ج‏‏5، ص‏372، ح 6.
13) دانشنامه قرآن و حديث، محمد محمدي ري‌شهري، ج‏‏3، ص‏286، ح 51.
14) بقره / 223.
15) تفسير تسنيم، جوادي آملي، ج‏‏11، ص‏186.
16) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج‏‏5، ح 4340.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره1

طليعه
چندي پيش در جلسة مشاوره، خانمي مراجعه كرد و مشكلات خانوادگي دخترش را شرح مي داد و مي گفت كه شوهرش رفتار مناسبي ندارد و دخترم با بچه هايش گرفتار رفتارهاي ناشايست اوست. اين مرد در حالي كه خود را انساني پيشرفته و مسلمان مي داند؛ ولي هرگز به باورها و حرفهاي خانواده اش توجهي نمي كند و نگراني من آن است كه با عدم تغيير رفتار دامادم، آنها از هم جدا شوند و زندگي پانزده ساله آنان از هم بپاشد.
با مشاهده رفتارهاي افراطي و تفريطي كه متأسفانه در جامعه ما كم هم نيستند به اين مي انديشيدم كه امروزه يكي از مهم ترين نگرانيهاي خانواده ها نداشتن مديريت صحيح در زندگي است. اختلافات؛ چالشها و بگو مگوي بيجا است كه زمينه فروپاشي خانواده ها را فراهم مي كند و ناشي از نداشتن الگويي كامل در اداره خانواده است.
آري، براي رسيدن به خوشبختي و مديريت موفق يك خانواده، داشتن راهنما و الگوي كامل امري ضروري است و هرگز بدون آن نمي توان به اهداف مقدس زندگي دست يافت. بنابراين براي رسيدن به يك زندگي سعادتمندانه به تمام زنان و شوهران اكيداً توصيه مي كنيم كه اين مقال را بخوانند و به كار گيرند و از داشتن يك زندگي زيبا و رشك برانگيز لذت ببرند.

نقش الگو در زندگي
من درين باديه، صاحب نظري مي جويم
راه گم كرده ام و راهبري مي جويم

زندگي مشترك حضرت فاطمه و علي علیهماالسلام براي ما و تمامي خانواده هاي مسلمان، بهترين الگو است. آنان چنان با عشق، صفا، محبت و صداقت با همديگر زندگي مي كردند كه مطالعه فرازهايي از زندگاني آن دو بزرگوار، براي همه درس آموز است. در اين مقاله چند درس از زندگي حياتبخش آن گراميان را به نظاره مي نشينيم:
گل باصفاي خانه
صفا و شادابي كانون خانواده، به حضور بانشاط «زن» بستگي دارد؛ امّا نشاط و سرزندگي يك زن به محبت «مرد» وابسته است. حضرت علي علیه السلام در باره لطافت شخصيت زن فرمود: « فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٌ؛¹ زن، گل بهاري است، نه پهلواني سخت كوش.»² زن همانند گل است و به راستي، طراوت يك گل، مرهون مراقبت هاي باغباني مهربان است تا در سايه مواظبت و انس با آن، از جلوه، زيبايي، عطر و رنگش، بهره و لذت برد و روحش از ديدار آن تازه گردد. بنابراين هر گونه رفتار خشونت آميز و قهرگونه، آرامش و نشاط خانه را به هم مي ريزد.
آرامش زندگي در سايه مدارا
كوتاه آمدن در مسايل خانوادگي مانند خطاي همسر و فرزندان و يا حساس نشدن در مقابل عادات و سليقه هاي ناموزون اعضاي خانواده، سعادت دنيا و آخرت و عزّت و سربلندي در پي دارد و بنيان خانواده را از تزلزل و فروپاشي باز مي دارد. خداوند در توصيف مؤمنان مي فرمايد: «آنان خشم خود را فرو مي برند، لغزشهاي مردم را عفو مي كنند و خداوند، نيكوكاران را دوست دارد.»³ علي علیه السلام هم در توضيح اين آيه فرمود: «در هر حال با همسرت مدارا كن و با او به شيوه اي نيكو رفتار نما تا زندگي باصفا و آرامي داشته باشي!»⁴

كدام يك خسته ترید؟
امام باقر علیه السلام فرمود: «حضرت فاطمه علیهاالسلام همسر بزرگوار علي علیه السلام خانه داري مي كرد، خمير كردن و نظافت منزل از جمله كارهاي او بود و علي علیه السلام نيز بيشتر به كارهاي بيروني منزل مانند آوردن هيزم و تأمين مواد خوراكي اقدام مي نمود.»⁵
روزي رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به منزل آنان وارد شد و مشاهده كرد كه اين زن و شوهرِ نمونه، گندمها را با آسياب دستي آرد مي كنند. پيامبر فرمود: كدام يك خسته تريد؟ علي علیه السلام فرمود: فاطمه، خسته تر است. پيامبر به او فرمود: دخترم برخيز! من كار تو را انجام دهم. فاطمه علیهاالسلام برخاست و پيامبر صلی الله علیه وآله و سلم خود، علي علیه السلام را در آرد كردن گندم، ياري نمود.⁶

ياري به همسر
حضرت علي علیه السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام در آغاز زندگي مشترك براي تقسيم مسئوليتها خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم رسيدند و از ايشان درخواست تعيين تكليف نمودند.
پيامبر صلی الله علیه وآله و سلم كارهاي داخل منزل را به فاطمه علیهاالسلام و كارهاي بيرون منزل را به حضرت علي علیه السلام سپرد. پس از اين رهنمود واقع بينانه، حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود: «فَلَا يَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِي مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِكْفَائِي رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله و سلم تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَالِ؛⁷ خدا مي داند كه چقدر از اين تقسيم كار خوشحال شدم؛ زيرا رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم مرا از انجام كارهاي مربوط به مردان معاف فرمود و مرا وادار نكرد كه دوشادوش مردان نامحرم به كار بپردازم.»
با اين حال، علي علیه السلام در كارهاي خانه نيز شركت مي جست. آن گرامي با علاقه اي كه به زهرا علیهاالسلام داشت، به او ياري مي رساند؛ مثلاً در پاك كردن عدس ، جارو كردن خانه و دستاس كردن، همسرش را ياري مي نمود. امام صادق علیه السلام مي فرمايد: علي علیه السلام هيزم و آب مي آورد و خانه را جارو مي كرد. حضرت زهرا علیهاالسلام نيز گندمها را آرد مي كرد، خمير آماده مي نمود و نان مي پخت.⁸

رابطه ايمان و محبت به همسر
امام صادق علیه السلام مي فرمايد: «الْعَبْدُ كُلَّمَا ازْدَادَ لِلنِّسَاءِ حُبّاً ازْدَادَ فِي الْإِيمَانِ فَضْلًا؛⁹ هر چه محبت همسر در قلب مرد زيادتر مي شود، فضيلت ايمانش زيادتر گردد.» حضرت علي علیه السلام آن چنان با متانت، دلجويي و احترام در برابر ناراحتي و شكوه حضرت زهرا علیهاالسلام برخورد مي نمايد كه حضرت فاطمه علیهاالسلام آرام مي گيرد و مي فرمايد: خداوند، مرا كفايت مي كند. و بدين گونه كار آنها را به خدا وامي گذارد و ساكت مي شود.¹⁰
امام علي علیه السلام درباره چگونگي برخورد با همسرش مي فرمايد: به خدا سوگند! هرگز كاري نكرده ام كه فاطمه، خشمگين شود و او را به هيچ كاري مجبور نكرده ام، او نيز هرگز مرا خشمگين نكرد و برخلاف ميل باطني من، قدمي برنداشت.¹¹
روزي حضرت فاطمه به امير مؤمنان علیه السلام فرمود: از روزي كه با تو زندگي مشترك را آغاز كرده ام هرگز با تو مخالف نكرده ام.»¹²

رابطه مهرانگيز علي علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام
علي علیه السلام درباره بانوي بانوان و همسر نمونه تاريخ مي فرمايد: «لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّي الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان ؛¹³ ... به او نگاه مي كردم و با نگاه كردنم به او تمام غم و اندوه هاي دلم برطرف مي شد.»
حضرت فاطمه علیهاالسلام در خانه علي علیه السلام با عشق، صفا و صميميت زندگي كرد و در آخرين لحظات زندگي به شوهر وفادار خويش، صادقانه اظهار داشت: «يَا ابْنَ عَمِّ مَا عَهِدْتَنِي كَاذِبَةً وَ لَا خَائِنَةً وَ لَا خَالَفْتُكَ مُنْذُ عَاشَرْتَنِي ؛ اي عموزاده! هيچ گاه دروغ و خيانتي در زندگي از من نديدي و از وقتي كه با من زندگي مشترك آغاز نمودي، هرگز با دستورهايت مخالفت نكردم.» امام علي علیه السلام هم در جواب او فرمود: «مَعَاذَ اللَّهِ أَنْتِ أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ أَبَرُّ وَ أَتْقَى وَ أَكْرَمُ وَ أَشَدُّ خَوْفاً مِنْ اللَّهِ مِنْ أَنْ أُوَبِّخَكِ بِمُخَالَفَتِي ؛¹⁴ پناه بر خدا! تو نسبت به خدا داناتر، نيكوتر، پرهيزگارتر، بزرگوارتر و هراسناك تر از آني كه بخواهم درباره مخالفت با خود، تو را سرزنش و توبيخ كنم.»

پاداش خدمت به زن در خانه
رسول گرامي اسلام صلی الله علیه وآله و سلم همسران را به كمك در كارهاي خانه توصيه مي كرد و دست آوردهاي بزرگ اين امر مقدس را يادآور مي شد. علي علیه السلام در اين باره فرمود: روزي رسول اكرم صلی الله علیه وآله و سلم به حجره ما وارد شد؛ در حالي كه فاطمه علیهاالسلام کنار ديگ غذا نشسته بود و من عدس پاك مي كردم. به من فرمود: يا ابا الحسن! عرض كردم: لبيك يا رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم. فرمود: گوش فرادار كه آنچه مي گويم به فرمان پروردگار من است:
1. «مَا مِنْ رَجُلٍ يُعِينُ امْرَأَتَهُ فِي بَيْتِهَا إِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ عَلَى بَدَنِهِ عِبَادَةُ سَنَةٍ صِيَامُ نَهَارِهَا وَ قِيَامُ لَيْلِهَا وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الثَّوَابِ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الصَّابِرِينَ وَ دَاوُدَ النَّبِيَّ وَ يَعْقُوبَ وَ عِيسَى علیه السلام ؛ هيچ مردي نيست كه در خانه به همسرش كمك دهد، جز آنكه به عوض هر موي بدنش، ثواب يك سال عبادت كه شبهايش به نماز و روزهايش به روزه گذشته براي او مقرّر شود و خدايش همانند ثواب صابران: داود پيغمبر، يعقوب و عيسي علیه السلام ببخشد.»
2. «يَا عَلِيُّ مَنْ كَانَ فِي خِدْمَةِ الْعِيَالِ فِي الْبَيْتِ وَ لَمْ يَأْنَفْ كَتَبَ اللَّهُ اسْمَهُ فِي دِيوَانِ الشُّهَدَاءِ وَ كَتَبَ لَهُ بِكُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ ثَوَابَ أَلْفِ شَهِيدٍ وَ كَتَبَ لَهُ بِكُلِّ قَدَمٍ ثَوَابَ حِجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِكُلِّ عِرْقٍ فِي جَسَدِهِ مَدِينَةً فِي الْجَنَّة؛ يا علي! هر كه در خانه به خدمت عيال پردازد و تكبّر نورزد، خدا نامش را در دفتر شهدا ثبت فرمايد و به عوض هر شب و روزي كه مي گذراند، ثواب هزار شهيد در حقّ او مي نويسد و به عوض هر گامي كه برمي دارد، ثواب حجّ و عمره براي او مي نويسد و به عوض هر رگي كه در تن دارد، شهري در بهشت به وي مي بخشد.»
3. «يَا عَلِيُّ سَاعَةٌ فِي خِدْمَةِ الْعِيَالِ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ أَلْفِ حَجٍّ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ وَ خَيْرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ وَ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَ أَلْفِ عِيَادَةِ مَرِيضٍ وَ أَلْفِ جُمُعَةٍ وَ أَلْفِ جَنَازَةٍ وَ أَلْفِ جَائِعٍ يُشْبِعُهُمْ وَ أَلْفِ عَارٍ يَكْسُوهُمْ وَ أَلْفِ فَرَسٍ يُوَجِّهُهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَلْفِ دِينَارٍ يَتَصَدَّقُ عَلَى الْمَسَاكِينِ وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَقْرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ وَ مِنْ أَلْفِ أَسِيرٍ اُسَرَ فَأَعْتَقَهَا وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَلْفِ بَدَنَةٍ يُعْطِي لِلْمَسَاكِينِ وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَرَى مَكَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ؛ يا علي! يك ساعت در خدمتِ عيال بودن، بهتر از عبادت هزار سال و هزار حج و هزار عمره و هزار بنده آزاد كردن و هزار بار جهاد كردن، عيادت كردن هزار بيمار و گزاردن هزار نماز جمعه و هزار تشييع جنازه و سير كردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار برهنه و تجهيزات هزار اسب براي جهاد در راه خدا است، و بهتر از دادن هزار دينار صدقه به مساكين و خواندن تورات، انجيل، زبور و قرآن كريم و گرفتن هزار اسير و آزاد كردنشان، و بهتر است از هزار شتر كه به تهيدستان ببخشد، و از دنيا نمي رود تا جايگاه خود را در بهشت ببيند.»
4. «يَا عَلِيُّ مَنْ لَمْ يَأْنَفْ مِنْ خِدْمَةِ الْعِيَالِ دَخَلَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ؛ يا علي! هركس از خدمت به همسرش شانه خالي نكند و تكبر نورزد، بدون حساب به بهشت مي رود.»
5. «يَا عَلِيُّ خِدْمَةُ الْعِيَالِ كَفَّارَةٌ لِلْكَبَائِرِ وَ يُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ مُهُورُ حُورِ الْعِينِ وَ يَزِيدُ فِي الْحَسَنَاتِ وَ الدَّرَجَات ؛ يا علي! خدمت كردن به عيال، كفّاره گناهان بزرگش مي شود و خشم پروردگار را خاموش مي كند و مهريه حوريان بهشتي مي گردد و بر حسنات و درجات مي افزايد.»
6. «يَا عَلِيُّ لَا يَخْدُمُ الْعِيَالَ إِلَّا صَدِّيقٌ أَوْ شَهِيدٌ أَوْ رَجُلٌ يُرِيدُ اللَّهُ بِهِ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة؛ يا علي! به عيال خدمت نمي كند، مگر صدّيق يا شهيد يا مردي كه خدا برايش خير دنيا و آخرت بخواهد.»¹⁵
راز فرمايش پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله و سلم در بيان اين همه ثواب براي خدمت در خانه، زماني كشف مي شود كه بدانيم طبق آمار رسمي از جمله علتهاي فروپاشي خانواده ها، عدم همكاري مردان در امور خانه و خانواده است. اگر مرد در انجام امور خانه كمك نكند، اين احساس در زن پيدا مي شود كه كلفت خانه است، وانگهي چون كارهاي خانه، يكنواخت و خسته كننده است و به علاوه شوهر را شريك زندگي خود مي داند، اين سؤال براي او پيش مي آيد كه چرا همسرش در كارهاي خانه كمك نمي كند.

ادب كردن شوهر بي معرفت
علي علیه السلام نه تنها خود شوهري نمونه بود؛ بلكه مي كوشيد خانواده ها را نيز اصلاح كند و شوهراني را هم كه حقوق همسر خويش را رعايت نمي كردند ادب مي كرد. آن گرامي در يكي از روزهاي بسيار گرم، خسته و عرق كرده به مقرّ حكومت مراجعت كرد. زني ستمديده جلوي مقرّ حكومتي اش سرگردان بود. وقتی چشم زن به علي علیه السلام افتاد. جلو آمد و گفت: شكايتي دارم: شوهرم مرا از خانه بيرون كرده و تهديد كرده است كه اگر به خانه بروم مرا كتك خواهد زد. اكنون به دادخواهي نزد تو آمده ام.
حضرت علي علیه السلام فرمود: بنده خدا! الآن هوا خيلي گرم است، صبر كن هنگام عصر هوا قدري بهتر بشود، آن گاه خودم به خواست خدا با تو خواهم آمد.
زن گفت: اگر توقف من در بيرون خانه، طول بكشد، مي ترسم خشم او افزون شود و بيشتر مرا اذيت كند. امام علي علیه السلام لحظه اي سر خويش را پايين انداخت. سپس سر را بلند كرد؛ در حالي كه با خودش زمزمه مي كرد و مي گفت: «نه، به خدا قسم نبايد رسيدگي به دادخواهي مظلوم را تأخير انداخت. حقّ مظلوم را حتماً بايد از ظالم ستاند و رعب ظالم را بايد از دل مظلوم بيرون كرد تا با شهامت و بدون ترس در مقابل ظالم بايستد و حقّ خويش را مطالبه كند.»
آن گرامي، همراه زن حركت كرد تا به خانه اش رسيد؛ سپس پشت در ايستاد و فرياد كرد: «سلام بر اهل خانه!» جواني بيرون آمد كه شوهر همين زن بود. جوان، علي علیه السلام را نشناخت. ديد مردي كه حدود شصت سال دارد به اتفاق زنش آمده است. فهميد كه زنش اين مرد را براي حمايت و شفاعت آورده است؛ امّا حرفي نزد. امام علي علیه السلام فرمود: اين بانو كه زن تو است از تو شكايت دارد، مي گويد: تو به او ظلم كرده اي و او را از خانه بيرون رانده اي؛ همچنين تهديد كرده اي كه او را كتك خواهي زد؛ آمده ام بگويم از خدا بترس و با زن خويش نيكي و مهرباني كن. آن مرد با گستاخي گفت: به تو چه مربوط است كه من با زنم خوب رفتار كرده ام يا بد؟! آري، من او را تهديد كرده ام كه كتك خواهم زد؛ امّا حالا كه تو را آورده و تو از جانبش حرف مي زني او را زنده زنده آتش خواهم زد.
حضرت از گستاخي جوان برآشفت، دست به قبضه شمشير برد و از غلاف بيرون كشيد. آن گاه گفت: من تو را اندرز مي دهم و امر به معروف و نهي از منكر مي كنم، تو اين طور، جواب مرا مي دهي؟! صريحاً مي گويي من اين زن را خواهم سوزاند؟! خيال كرده اي دنيا اين قدر بي حساب است؟! فرياد علي كه بلند شد، عابران از گوشه و كنار جمع شدند. هر كس كه مي آمد، در مقابل علي علیه السلام تعظيمي مي كرد و مي گفت: السلام عليك يا امير المؤمنين.
جوان مغرور كه تازه متوجه شد با چه كسي روبه رو است، خود را باخت و به التماس افتاد و گفت: يا امير المؤمنين! مرا عفو كن، به خطای خود اعتراف مي كنم. از اين ساعت قول مي دهم مطيع زنم باشم و هر چه فرمان دهد اطاعت كنم. علي علیه السلام به آن زن رو كرد و فرمود: اكنون به خانه خود برو! امّا مواظب باش طوري رفتار نكني كه وي را به چنين اعمالي وادار كني.¹⁶

دلجويي و دلداري
حضرت زهرا علیهاالسلام پس از رحلت رسول مكرّم اسلام صلی الله علیه وآله و سلم وقتي «فدك» را به ناحق از او گرفتند، براي دفاع از حقّ خويش و بازگرداندن آن، نزد خليفه وقت رفت؛ امّا با استدلالهاي منطقي، موفق نشد آن را بستاند. بنابراين با ناراحتي و تأثر شديد، وارد منزل شد و اظهار ناراحتي كرد. حضرت زهرا علیهاالسلام به شوهرش علي علیه السلام گفت: ... هيچ كس از من، دفاع و از ظلم آنها جلوگيري نكرد. خشمگين از خانه بيرون رفتم و پريشان و افسرده بازگشتم، و تو اين گونه پريشان نشسته اي! تو همان بودي كه گرگهاي عرب را صيد مي كردي و اكنون زمين گير شده اي! يا علي! نه گويندگان را مانع هستي و نه ياوه گويان را دافع! اختيار از كفم رفته... ؛ از اينكه با تو اين گونه سخن مي گويم از خدا عذر مي خواهم، خواه مرا ياري كني يا واگذاري! اي واي بر من در هر صبح و شام كه تكيه گاهم از كف بيرون رفت و بازويم بي رمق شد.
حضرت علي علیه السلام با لحني محترمانه، همسر مهربانش را دلداري داد و فرمود: «لَا وَيْلَ لَكِ بَلِ الْوَيْلُ لِشَانِئِكِ نَهْنِهِي عَنْ وَجْدِكِ يَا بُنَيَّةَ الصَّفْوَةِ وَ بَقِيَّةَ النُّبُوَّةِ فَمَا وَنَيْتُ عَنْ دِينِي وَ لَا أَخْطَأْتُ مَقْدُورِي؛¹⁷ واي بر تو مباد، بلكه واي بر دشمنان تو باد! اي دختر برگزيده خدا و يادگار نبوت، از اندوه و غصه، دست بردار. به خدا سوگند! من در انجام وظيفه، سستي نكردم و آنچه قدرت و توان داشتم، انجام دادم.»

پرستاري از همسر
هنگامي كه زمان ارتحال حضرت زهرا علیهاالسلام نزديك شد، درباره تشييع بدن، محلّ دفن و چگونگي غسلش به شوهرش علي علیه السلام سفارشهايي كرد. آن حضرت نيز وصيتهاي همسر خويش را انجام داد. همچنين علي علیه السلام هنگام بيماري همسرش، مانند پرستاري دلسوز از او مراقبت مي نمود.
امام سجاد علیه السلام از پدرش امام حسين علیه السلام نقل مي كند: وقتي حضرت زهرا علیهاالسلام بيمار شد، به علي علیه السلام سفارش كرد جريان كسالت او را به كسي خبر ندهد. علي علیه السلام نيز چنين كرد و كسي را در جريان كسالت زهرا علیهاالسلام قرار نداد و خود آن حضرت، پرستاري و مراقبت از همسرش را عهده دار شد و اسماء نيز به او ياري مي رساند. وقتي هنگام ارتحال فرا رسيد حضرت زهرا علیهاالسلام به شوهرش سفارش كرد كه او عهده دار مراسم تجهيز و دفنش شود، شبانه او را دفن نمايد و محلّ دفن را پنهان نگه دارد. علي علیه السلام نيز چنين كرد؛ امّا پس از دفن آن حضرت، حزن و اندون فراوان، وي را فرا گرفت و اشكهاي مباركش بر گونه هايش جاري شد، سپس به مرقد مبارك پيامبر صلی الله علیه وآله و سلم رو كرد و فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنِّي وَ عَنِ ابْنَتِكَ النَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ وَ السَّرِيعَةِ اللَّحَاقِ بِكَ قَلَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي ... لَقَدْ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِيعَةُ وَ أُخِذَتِ الرَّهِينَةُ أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّد؛ سلام و درود من بر تو اي رسول خدا! و سلام دختر عزيزي كه پس از رحلت به سرعت به تو پيوست! يا رسول الله! بر اثر مفارقت زهرا، توانم به ناتواني و صبرم به كم صبري تبديل شده.
يا رسول الله! امانت از من گرفته شد! امّا بدان كه پس از اين، ديگر حزن و اندوه من هميشگي است و شبها از فراق فاطمه، خواب به چشمم نخواهد آمد.»¹⁸

پی نوشت:

1) الكافي، محمد بن يعقوب كليني، دار الكتب الاسلامية، 1388 ق، ج‏5، ص‏510.
2) نهج البلاغه، سیدرضی، نشر هجرت، قم، 1404 ق، نامه 13.
3) آل عمران/ 135.
4) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، مؤسسه الاعلمي، بيروت، بي‌تا، ج‏3، ص‏556.
5) تفسير عياشي، محمد بن مسعود سمرقندي، مكتبة العلمية، تهران، ج‏1، ص‏171.
6) الفضائل، شاذان بن جبرئيل قمي، نشر رضي، قم، 1363 ش، ص‏112.
7) مستدرك الوسائل، محدث نوري، مؤسسة آل البيت، قم، 1408 ق، ج‏13، ص‏48.
8) من لا يحضره الفقيه، ج‏3، ص‏169.
9) همان، ص‏384.
10) احتجاج، احمد بن علي طبرسي، نشر مرتضي، مشهد، 1403 ق، ج‏1، ص‏108.
11) كشف الغمة، علي بن عيسي اربلي، مكتبة بني هاشم تبريز، 1381 ق، ج‏1، ص‏362.
12) بحار الانوار، محمدباقر مجلسي، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1402 ق، ج‏43، ص‏191.
13) مناقب خوارزمي، موفق خوارزمي، مؤسسة نشر اسلامي، 1411 ق، ص‏354؛ بحار الانوار،، ج‏43، ص‏134.
14) بحار الانوار، ج‏43، ص‏191.
15)عن علی علیه السلام دَخَلَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ علیها السلام جَالِسَةٌ عِنْدَ الْقِدْرِ وَ أَنَا أُنَقِّي الْعَدَسَ قَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ قُلْتُ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ اسْمَعْ وَ مَا أَقُولُ إِلَّا مَا أَمَرَ رَبِّي‏... مجموعه ورام (تنبيه الخواطر)، ورام بن ابي فراس مالكي، انتشارات فقيه، ج‏1، ص‏42.
16) مجموعه آثار، استاد شهيد مطهري، نشر صدرا، تهران، ج‏18، ص‏492.
17) احتجاج، طبرسي، نشر مرتضي، تهران، ج‏1، ص‏108.
18) نهج البلاغه، سیر رضی، خطبه 202.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره161.